Omunyolelo gwOshindonga nogwOshikwanyama onkee mu na omapuko

Johannes Shifela

Oshiwambo elaka lyOshibantu noli na oonyapilaka omulongo nambali ngaashi tadhi landula: Oshindonga, Oshikwanyama, Oshingandjera, Oshikwaluudhi, Oshikwambi, Oshikolonkadhi, Oshimbalantu, Oshimbadja, Oshivale, Oshikafima, Oshindombodhola, nOshiunda (Shikesho 2021, ep.4). Elaka olyo tuu ndyoka ohali popiwa moNamibia nomoAngola.

Mokati koonyapilaka dhOshiwambo ndhi hadhi popiwa moNamibia, Oshindonga nOshikwanyama ashike sha tambiwa ko okulongithwa mosikola ongetambathanwalaka lyuuyele nosho wo ongelaka lyotango. Ko-University of International Management (IUM) nosho wo ko- Namibia College of Open Learning (NAMCOL) oonyapilaka ndhoka kehe yimwe ohayi ilongelwa ngaashi naanaa mosikola, omanga ko-University of Namibia (UNAM) oonyapilaka ndhoka mbali ohadhi longelwa mumwe ongOshiwambo nelalakano lyokuyambula po onyapilaka dhOshiwambo nosho wo okuyanda uukwamuhoko.

Nonando oongawo aalongi mba yi ilongela Oshiwambo ko-UNAM ohaya ka longa ashike Oshindonga nenge Oshikwanyama mosikola. Sigo onena Oshiwambo kashi na omunyolelo. Osha yela kutya shi tashi longwa ko-UNAM kashi shi Oshiwambo, ihe Oshindonga nOshikwanyama ashike tashi longelwa mumwe tashi etwa komatompelo gi ili nogi ili ndyoka limwe tali vulu okukala ompumbwe yaanawinolaka moonyapilaka ndhoka mbali.

Manga tu li pomunyolelo mpoka, osha simana okufatulula kutya omunyolelo ogo omukalo gwopakunyola gwa kalela po elaka pakupopya nogwa kwatela mo oompango nkene oondanda, iileshitho, uutungithi niitya yi na okunyolwa. Finnegan ngaashi a holoka muDube (2021, ep.42) ota hokolola wo kutya omunyolelo ogwa kalela po uunyolo mokupopya notagu lalakanene oku adha etsokumwe pokati komutumbulilo nomunyolelo, onkene mominyolelo ndhi mu na omwaka pokati kokupopya nokunyola kadhi na ngushu.

Oshindonga nOshikwanyama shomoNamibia ohashi longitha omukalo gwokunyola uutungithi nuupambu wumwe wa topoka, unene woshityalonga nowoshityamwene ngoka hagu ithanwa o- disjunctive writing system mElaka lyOshiingilisa. Nonando oongawo oshi dhigu kaalongwa yi ilonge okutopola nokumangela kumwe uutungithi woshityalonga noshityamwene, oshoka omitumbulilo nominyolelo dhadho itadhi tsu kumwe.

Omunyolelo gwOshindonga nogwOshikwanyama onkene mu na omapuko. Gamwe gomomapuko ongaashi okulongitha iitya epuko, okwaaha gandja oshityalonga, oshikwatakanithiningi, noshityamwene shomondjila. Omapuko omakwawo ongaashi okwaaha nyola iikitakanitya, iihehelwatya, nosho wo iityamwaalu mondjila.

Nandi pule komeho noshikwatakanithiningi. Natu tale kokatungithi “otaya/otava” hoka taka longwa mosikola nomiiputudhilolongo kutya oshikwatakanithiningi, shoka shaahe li mondjila. Ngele otandi shi yi muule pailongo lyiitya (pasintakisi) hoka kake shi oshikwatakanithiningi, ihe oshitetekeli oshityalonga ngaashi sha zi nokuhokololwa metetekelo.

Okatungithi “ota-“ otaka adhika moongundutyadhina adhihe, onkene itaka vulu ku kala ka kwatelwa moshikwatakanithiningi. Nando oongawo, oshikwatakanithiningi ohashi adhika moshitetekeli shoshityalonga. Mokatungithi hoka oshikwatakanithiningi osha nyolwa she endeka. Shika osha thamunwa wo kuMbenzi (n.d) nosho wo kuShifela (2022).

Nandi ndjandjaleko wo kiihehelwatya mbyoka tayi nyolwa moonyapilaka ndhika ngaashi hayi nyolwa momalaka ngoka ya hehelwa. Oshiholelwa natu tale koshihehelwatya shOshindowishi “radio” shoka kohi yominyolelo ndhika tashi nyolwa ngeyi: o-radio/oradio. Pamunyolelo uuna oshihehelwatya tashi etwa melaka lyontumba oshi na okukala shi iyutha komunyolelo gwelaka ndyoka (uuyitumbuli nuugwedhwa). Ihe ngele otatu tala koshitya “o-radio/oradio” otamu holoka okagwedhwa “r” hoka kaahe mo moonyapilaka ndhoka mbali. Moonyapilaka odho tuu ndhoka kamu na o(n)dipithongo, ihe moshitya osho tuu shoka omo yi li. Okagwedhwa “r” oke na ku pingenwa po na“l” popokati ko(n)dipithongo /io/ tapu homekwa okatatayitumbuli “y” shoshi nyolwe ngeyi: oladiyo, opo shi iyuthe kominyolelo dhoonyapilaka ndhika ngaashi Uushona (2019, ep.103) ta thamuna wo.

Ominyolelo dhoonyapilaka ndhika inadhi kwatela mo wo oompango nkene iityamwaalu yi na okunyolwa. Iityamwaalu ihayi nyolwa shi ifa uuna taku yalululwa nuuna taku tumbulwa oongundutyadhina. Oshiholelwa onomola 4 mOshikwanyama ohayi nyolwa shi ili ngeyi: “ne, nhe, nhee” shi ikolela kutya otayi longithwa ngiini.

Shi ikolelela kuuyelele wa tetekele, osha yela kutya omunyolelo gwOshindonga nogwOshikwanyama onkee mu na omapuko na itadhi tsu kumwe nomitumbulilo dhago nosho wo omitumbulilo itadhi tsu kumwe nominyolelo dhago. Otaku vulu ndu no okukolekwa kutya ominyolelo ndhoka kadhi na ngushu. Osha simana nduno ominyolelo dhoonyapilaka ndhika dhi landule omukalo gokunyolela kumwe uutungithi nuupambu woshityalonga, oshityamwene noshikitakanitya ngaashi omalaka galwe gwOshibantu (hol. Oshikwanyama shomoAngola, nOshikalanga[Kalanga]) ngaashi naanaa taku nkunkililwa kuCole muShikesho (2021, ep.12) kutya omalaka gwOshimbantu naga landule omukalo gokunyolela kumwe uutungithi nuupambu woshityalonga, opo uudhindoli welaka wu longe momusinda gwawo.

Okuya pehulilo mpaka, osha simana aanawinolaka ya tsikile nokuninga omahitululosinasino, opo ominyolelo dhoonyapilaka ndhoka hadhi longwa mosikola nosho wo miiputudhilolongo dhi talululwe ku pukululwe omapuko ngoka.

  • Johannes Shifela omunyoli nomunawinolaka. Ota kwatathanwa naye ko-imeyila tayi landula: shifelajohannes@gmail.com

Stay informed with The Namibian – your source for credible journalism. Get in-depth reporting and opinions for only N$85 a month. Invest in journalism, invest in democracy –
Subscribe Now!

Latest News