Oshiwambo elaka nenge ongundu yomalaka?

Johannes Shifela

Omapulo ga pulwa komundohotola Job Amupanda kepandja lye ko-Face Book momasiku shi ga li 13 Kalokanene 2024, oga hwahwameke ndje ndi yeleke ngele Oshiwambo elaka nenge ongundu yomalaka.

Tango, omundohotola Amupanda okwa pula ngele Oshiwambo elaka nenge ongundu yomalaka nongele elaka omolwashike tu na Oshindonga, Oshikwanyama, Oshikwambi nOshikwaluudhi.

Omundohotola okwa tsikile wo ta pula kutya omosikola yi ni hamu longwa Oshiwambo.

Manga inandi yamukula omapulo ngaka osha simana tango tu tale kefatulululo lyoshitya “elaka” nosho wo oshitya “onyapilaka.” Oshitya elaka oshitya shuupolisemi. Niitya yilwe, oshitya shi na eyityo li vule pu limwe.

Monena otatu ka tala kefatululo ndika: elaka olyo omukalo gopamakwatathano gwa tungwa po kiitya mbyoka hayi taambathanwa okupitila mokupopya, mokulesha nenge pamayinyengo golutu. Elaka ohali popiwa koshilongo nenge komudhingoloko gontumba. Elaka oli na uukwatya wopatatu: ohali nyolwa, ohali popiwa nohali leshwa. Elaka ohali kala nduno lya thikama po moonyapilaka, omanga kohi yoonyapilaka hatu adha ko oonyapilakagona. Onyapilaka oyo omukalo gwelaka ngoka gwa kankamekelwa komukuma
gotumba nenge kongundu yontumba.

Ngashi ngeyi natu tale nduno kutya oshinipo elaka na oshinipo onyapilaka mekwatathano nomafatululo ga tetekele. Oshiwambo ohashi popiwa koshigwana shAawambo (shoka sha thikama po momihoko dhi li omulongo nambali), omanga Oshindonga hashi popiwa kAandonga, Oshikwanyama ohashi popiwa kAakwanyama, Oshikwambi ohashi popiwa kAakwambi, sho Oshikwaluudhi ohashi popiwa kAakwaluudhi.

Dhimwe dhomoonyapilaka ndhika odhi na oonyapilakagona, oshiholelwa Oshinaanda onyapilakagona yOshikwambi, Oshindongona

onyapilaka yOshindonga okutumbula po wala dhimwe. Oshiwambo ohashi popiwa miilongo yopaali, moNamibiya nomo-Angola.

Shika osha yela kutya Oshiwambo ohashi popiwa koshilongo, omanga onyapilaka kehe hayi popiwa kongundu yontumba shi ikolela konyapilaka ndjoka.

Shi ikolela kuuyele wa tetekele osha yela kutya Oshiwambo osho elaka, omanga Oshindonga, Oshikwanyama, Oshikwambi nOshikwaluudhi oonyapilika dhomoonyapilaka omulongo nambali dhOshiwambo (Oshinkolonkadhi, Oshimbalantu, Oshingandjela, Oshimbandja, Oshindombodhola, Oshivale, Oshikafima, nOshiwunda.

Shika oshi ifa wo nElaka lyOshiingilisa ndyoka li na oonyapila ngaashi Oshiingilisa shaMbiliteyina, Oshiingilisa shaAmelika
okutumbula po wala iishona. Elaka lyOshihelelo nalyo otaku hokololwa wo li na oonyapila ngaashi Oshitwa, Oshihakayona, Oshikuvale, Oluthimba, Olungambwe, Oshinkumbi, nOshihelelo shopondingandinga.

Omalaka ngaashi Oshiingilisa nOshihelelo oga huma, oshoka ohaga longwa mosikola nomiiputudhilolongo, ihe hamoonyapilaka dhago ngaashi Oshiwambo. Elaka lyOshiwambo ohali longwa moonyapilaka mbali (Oshindonga nOshikwanyama) mosikola yongula nosho wo kiiputudhilolongo yimwe ngaashi ko-International University of Management (IUM), ko- Namibia College of Open Learning (NAMCOL), omanga ko-University of Namibia (UNAM) haku longwa Oshindonga, Oshikwanyama nOshiwambo.

Ko-UNAM ohaku longwa Elaka lyOshiwambo nelalakano opo ku yambulwe po Elaka lyOshiwambo nosho wo okuyanda uukwamuhoko.

Kombinga onkwawo, shimwe shomwaambyoka tayi eta Oshiwambo shi kale hashi longwa moonyapilaka dhasho ndhoka mbali mosikola yongula nosho wo kiiputudhilolongo yimwe osho shoka kutya moonyapilaka dhasho omulongo nambali mbali adhike odho dhi na omishangelo.

Ondi wete shi tashi longwa ko-UNAM hashiWambo, ihe elongelomumwe lyoondondo ashike, tashi etwa komatompelo gi ili nogi ili ndyoka limwe tali vulu ku kala ompumbwe yaanawinolaka moonyapilaka ndhoka mbali. Oshiwambo kashi na omunyolelo onkene itashi vulu ku longwa kaapu na omunyolelo. Oshiwambo ohashi popiwa wala, ihe ihashi nyolwa sho ihashi leshwa.

Nonando osha gwanitha po uukwatya wumwe awike womuukwatya utatu welaka itashi ti kutya kashi shi elaka. Awo elaka osho ashike sha thigala. Engwangwano mokati koshigwana pokati kelaka noonyapilaka otali etwa koonkalo odhindji.

Shimwe shomugo osho shoka kutya oonyapilaka ndhoka muuyuni wanakanena ohadhi ithanwa omalaka, shoka sha puka, oshoka ngele otatu yi keyityo lyoshitya “elaka” itashi tsu kumwe naashoka tashi ithanwa elaka, onkene osha longithwa wo epuko pawudhindoli welaka.

Engwangwano otali etwa wo kompumbwe yomambwiitya moonyapilaka ndhoka. Nasigo onena katu na omambwiitya moonyapilaka ndhika.

Omambo ngoka tagi ithanwa omambwiitya inaga gwanitha po uukwatya utano wembwiitya ngaashi tawu landula: oshuulikitya, oshiwilikitya, ofonetika, oshilyo shomupopyo/oludhi lwoshitya, nefatululo/omafatululo.

Okuya pehulilo mpaka osha simana okuyeleka kutya Oshiwambo osho elaka, omanga Oshindonga, Oshikwanyama, Oshinkolonkadhi, Oshikwaluudhi oonyapila dhomoonyapilaka omulongombali dhOshiwambo.

Osha simana wo okutumbula kutya oshigwana inashi tula omutse kepepe nande, oshoka aanawinolaka otaya longo pwahe na ezimbo okuninga omahitululosinasino opo ku ndulukwe omishangelo dhoonyapilaka dhilwe dhOshiwambo ndhoka dha na ominyolelo, opo ku wape ku etwe po omunyolelo gwOshiwambo ngoka tagu kwatele mo oonyapilaka adhihe omulongo nambali dhOshiwambo.

Otashi ka kala oshi nyanyudhi shili monakuyiwa okumona aatekulu naatekululwa yetu taya longwa Oshiwambomosikola dhongula nokiiputudhilolongo.

  • Johannes Shifela omunawinolaka nomunyoli. Shifela ota kwatathanwa naye kontumwamalungula ndji:shifelajohannes@gmail.com

Stay informed with The Namibian – your source for credible journalism. Get in-depth reporting and opinions for only N$85 a month. Invest in journalism, invest in democracy –
Subscribe Now!

Latest News